Spacer po Sosnowcu śladem bohaterów "Korzeńca" [ZDJĘCIA]

DAWID CHALIMONIUK

Z Żytniej 16, wyrusza bohater powieści prof. Zbigniewa Białasa, przechodzimy na Orlą. Stąd skręcamy w ulicę Żeromskiego i dochodzimy do neoromantycznego parku Dietla. Założono go pod koniec XIX wieku i początkowo był otoczony murem.

Fot. Marta Dziak / Agencja Gazeta

Naprzeciwko Dietlowie zbudowali fabrykę wełny czesankowej, po II wojnie światowej przemianowaną na Politex. Zbudowali też cały zespół patronacki z parkiem, fabryką, osiedlem robotniczym, szkołą oraz kościołem ewangelickim. Park udostępniono w 1945 roku, a wkrótce wybudowano tam pływalnię i halę sportową. Znajduje się w nim 60 gatunków krzewów i drzew, z czego kilka to pomniki przyrody. Uroku miejscu dodają glorieta, która - niestety - popadła w ruinę, oraz staw.

fot. Piotr Purzyński

Na skraju parku wznosi się pałac Dietlów. Rodzina przemysłowca, pojawiająca się na kartach powieści, mieszkała w nim aż do końca II wojny światowej, później przez prawie pół wieku była tu Szkoła Muzyczna. Od lat rezydencja jest w prywatnych rękach i powoli odzyskuje dawny blask.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

Wnętrze pałacu urządzone jest w różnych stylach: sala balowa i buduar w stylu neorokokowym, eklektyczny pokój fajkowy, neobarokowa jadalnia i gabinet, klasycystyczny salon, a ponadto unikatowy na skalę Europy pokój kąpielowy, który można podziwiać w melodramacie "Między ustami a brzegiem pucharu" Zbigniewa Kuźmińskiego i Karola Chodury.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

Wystarczy dojść do końca Żeromskiego, by zobaczyć rozciągający się wzdłuż ulicy 3 Maja park Sielecki. Wcześniej na jego miejscu był park otaczający niewielki zamek rycerski. Zamek Sielecki stoi na skraju parku, obecnie znajduje się w nim Sosnowieckie Centrum Sztuki.

DAWID CHALIMONIUK

Gruntowna modernizacja tego miejsca to zasługa Ludwika Mauve, generalnego dyrektora dóbr Gwarectwa Hr. Renarda. Park stał się za jego sprawą ulubionym miejscem niedzielnego wypoczynku mieszkańców miasta. Dużo później, w 1967 roku, w jego centralnym punkcie stanął pomnik Czynu Rewolucyjnego, rozebrany tuż po upadku PRL-u.

MUZEUM W SOSNOWCU

Przy ulicy 3 Maja 20, nieopodal dworca, wznosi się mały kościółek, zwany kolejowym. Była to pierwsza świątynia wybudowana na terenie Sosnowca. Powstała w 1862 roku z inicjatywy kolejarzy i mieszkańców.

Fot. Dawid Chalimoniuk / AG

Już wcześniej w tym miejscu paulini odprawiali msze w kamiennej grocie, stojącej do dziś w przykościelnym parku. Na uwagę zasługuje figura w jej wnętrzu sprowadzona z Lourdes w 1904 roku. W środku kościoła warte uwagi są organy z 1864 roku oraz figura Serca Jezusowego dłuta Pawła Turbasa z Olkusza. W powieści Białasa twórcą kościelnej posadzki jest Alojzy Korzeniec.

Zatrzymajmy się kilka kroków dalej, po przeciwnej stronie ulicy. Przy ulicy 3 Maja 23, czyli na tzw. Patelni, mieściła się restauracja Victoria, główne miejsce spotkań powieściowej bohemy. Urządzona była w hotelu o tej samej nazwie. Niestety, budynek się nie zachował, ale historię ma bogatą. Wraz z Warszawskim (3 Maja 19) były to pierwsze hotele w nadgranicznym Sosnowcu. W końcu XIX wieku, jeszcze jako hotel Poznański, należał do wspominanego już Ludwika Mauve. W 1911 roku hotel wraz z restauracją kupił Stanisław Zarzycki, legenda sosnowieckiego biznesu. Hotelarskie doświadczenie nabył, dzierżawiąc wcześniej wspomniany już hotel Warszawski. Trudnił się także handlem winami, miał sklep kolonialny.

Wróćmy jednak do Victorii: budynek szybko stał się ważnym obiektem handlowo-usługowym. W latach 50. został na kilka lat znacjonalizowany, a kiedy powrócił do właścicieli, niedługo cieszyli się oni rodzinną posiadłością. W końcu lat 60., gdy przygotowywano się do odsłonięcia pomnika Czynu Rewolucyjnego, Victorię wyburzono.

Obok Victorii mieściły się, również pojawiające się na kartach powieści, Pierwsze Polskie Zakłady Fotograficzne w Zagłębiu Dąbrowskim Leonarda Zalegi. Pierwsze oczywiście nie były, ale grunt to dobra reklama. Ambicją Zalegi było konkurowanie z Pierwszorzędnym Zakładem Fotograficznym Braci Altman. Zalega był nie tylko wziętym fotografem, słynął także z uczestnictwa w Klubie Motocyklowym Zagłębia Dąbrowskiego.

Z kolei atelier Braci Altman znajdowało się nieopodal, przy ulicy 3 Maja 11. Jeden z bohaterów powieści rozmyśla nad sztuką fotografii, przyglądając się zdjęciu w witrynie znanej pracowni. Stanisław i Bronisław Altmanowie byli popularni w całym Zagłębiu Dąbrowskim. Zachowały się zdjęcia okolicznych fabryk, a także licznych uroczystości miejskich ich dzieła. Zakład funkcjonował od 1898 roku aż do pierwszych lat II wojny światowej. Niestety, bracia nie przeżyli zawieruchy wojennej. Budynek, w którym pracowali, to także m.in. dawny hotel Kupiecki, potem Centralny, niezwykle luksusowy. Prowadził go Szaja Goldfein, starszy brat światowej sławy skrzypka, dyrygenta i kompozytora Paula Godwina. Godwin urodził się w Sosnowcu w 1902 roku jako Pinkas Goldfein i właśnie tutaj, w hotelu brata, debiutował przed większą publicznością. Szybko wyjechał do Warszawy, a następnie do Berlina szlifować talent. W latach 20. i 30. grał w popularnej orkiestrze tanecznej Tanz-Orchester Paul Godwin . Był też autorem muzyki do disnejowskiej produkcji o Myszce Miki.

W sąsiedniej kamienicy, przy ulicy 3 Maja 9, znajdowała się cukiernia Caffe Express, która pojawia się na kartach powieści.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

W następnej w tej pierzei kamienicy, pod adresem 3 Maja 7, znajdował się Skład Materiałów Aptecznych i Perfumeria Mariana Jagiełłowicza. Firma według reklamy istniała już od 1896 roku. Z kolei brat Mariana, Marceli, przez wiele lat prowadził aptekę przy dzisiejszej ulicy Dęblińskiej 1. Aptekę z 3 Maja 7 w latach 30. przejęła przyrodnia córka Mariana, Wanda Byszewska-Dawiskibowa. Tutaj ordynowali wspomniani w książce dentyści Jan Sulimierski oraz Jadwiga Michalewska.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

Kamienica przy ulicy Dęblińskiej 1 też pojawia się w powieści - introligator Jan Bajołek prowadził tu swój zakład. W 1936 roku ulokowała się w kamienicy sosnowiecka rozgłośnia Polskiego Radia Katowice, w której audycję pt. "Godzina zagłębiowska" prowadził dziennikarz i poeta Konstanty Ćwierk, dziś patron placu przed budynkiem. Redagowano tu także "Kurier Zagłębia", "Głos Zagłębia" oraz bulwarową "Torpedę". Swoją siedzibę miały tu słynna Szkoła Filologiczna Charłampowicza oraz Gimnazjum Żeńskie Matematyczno-Przyrodnicze Heleny Rzadkiewiczowej.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

Kolejny budynek, który opisał Białas, to Dęblińska 7. Tutaj na podłodze znajduje się podobny kafelek jak na Żytniej, co - jak się okazuje - nie jest obojętne dla fabuły. To chyba jedna z najpiękniejszych kamienic w całym Sosnowcu. Posiada okazałą bryłę z modernistyczną fasadą. Nie sposób przejść koło niej obojętnie.

SOSNOWIEC ŁĄCZY

Z tylnej części placu Ćwierka wchodzimy w ulicę Kołłątaja. Tutaj, pod numerem trzecim, języka esperanto uczyła na kursach panna Izabela, jedna z bohaterek powieści. Esperantyści w Sosnowcu działali wyjątkowo prężnie, po raz pierwszy zrzeszyli się już w 1906 roku dzięki inż. Sauterowi i jego córce. Pierwszy klub sympatyków tego języka powstał przy Warszawskiej 20.

Z Kołłątaja kilka kroków na ulicę Czystą. To tutaj pod numerem siódmym mieścił się cyrkuł policyjny (komisariat), który w "Korzeńcu" prowadził sprawę mordu. Kamienica ta zasłynęła ponadto z Kropli Mleka, instytucji charytatywnej niosącej pomoc głodnym dzieciom. Otwarta w 1916 roku, przetrwała aż do 1940. Jednym z inicjatorów Kropli był dr Karol Zahorski, wybitny sosnowiecki lekarz, który przez wiele lat patronował nieistniejącemu już Szpitalowi Miejskiemu nr 2 przy ulicy 3 Maja 33. Pod siódemką pracownię malarską miał też artysta Józef Wrzesiński, uczeń Jana Stanisławskiego. Dziś kamienica nie wyróżnia się niczym szczególnym, szarzeje jak inne wokół.

Kilka kroków dalej, przy ulicy Krzywej 1, stała kiedyś kamienica, w której mieszkał i pracował w redakcji "Iskry" jeden z głównych bohaterów - redaktor Walerian Monsiorski. Krzywa to niewielka uliczka, przy której w jej najlepszych czasach stały tylko trzy budynki, a nazwę swoją zawdzięcza kształtowi. Niestety, po prawdziwej redakcji nie ma dziś śladu, a w jej miejscu stoi blok mieszkalny.

Kierujemy się w stronę ulicy Warszawskiej, dawniej Przejazdowej. W kamienicy pod numerem 18., dawnej posiadłości żydowskiej rodziny Binderów, stojącej na rogu z Modrzejowską, Emma, powieściowa bona Dietlów, chodziła do Teatru Kinematograficznego "Sfinks". Właścicielami kina byli bracia Maks i Wilhelm Binderowie. Znajdowało się ono w przybudówce, do której wchodziło się przez podwórze. Kino zapisało się w historii jako miejsce debiutu Jana Kiepury w 1923 roku.

W narożnej kamienicy mieści się dziś hotel Sosnowiec Centrum, w parterowej części działa pączkarnia, a w piwnicach pub i restauracja Warszawska.

JOANNA NOWICKA

Pod dwunastką, przy samym placu Stulecia, mieścił się hotel Metropol, którego właścicielem był Franciszek Mazur. Obok, pod dziesiątką, mieściła się pracownia sukien i okryć damskich Mademoiselle Angele, którą odwiedzała preferująca szyk paryski panna Izabela.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

Nieco dalej, pod dwójką, znajdowała się tania jadłodajnia Pauliny Kowalczyk, która nocą stawała się domem publicznym. W latach 30. otwarto tu kino Palace, które później, jako Roxy, Nowe Pokolenie, a wreszcie Muza, przetrwało najdłużej w Sosnowcu i zostało zamknięte dopiero w 2005 roku. Dziś w tym miejscu funkcjonuje sala widowiskowo-koncertowa Muza.

MACIEJ ŁYDEK/UM W SOSNOWCU

Warszawską przechodzimy w ulicę Małachowskiego. Tu, w kamienicy pod numerem piątym, stojącej narożnie z Targową, od 1910 roku znajdowała się Żeńska Szkoła Handlowa Józefy Siwikowej. Wkrótce upaństwowiono ją i przemianowano na Żeńskie Gimnazjum im. Emilii Plater. Szkoła działała tu do 1933 roku, a w następnym przeniosła się do budynku przy obecnej ulicy Parkowej i funkcjonuje w nim do dziś jako II Liceum im. Emilii Plater.

To właśnie przy Małachowskiego pracowała powieściowa esperantystka Izabela. Jej kolegą z grona pedagogicznego był Nikołaj Krylenko, który przed I wojną światową rzeczywiście tu pracował. W historii zapisał się jako współpracownik Lenina i naczelny dowódca Armii Czerwonej.

Po drodze przecinamy ulicę Modrzejowską. Ten od zawsze główny trakt handlowy Sosnowca też znalazł się na kartach powieści Białasa. To tutaj w Magazynie Mód Marii Galewskiej ubierała się nauczycielka z pensji Siwikowej, Izabela. Musiała mieć niezwykle wytworny gust, bo u Galewskiej stroiły się największe damy ówczesnego Sosnowca. Produkowano tu suknie w szyku warszawskim i paryskim, no i podobno magazyn zatrudniał francuskie modystki.

Z Modrzejowskiej niedaleko jest do ulicy Głowackiego. Wystarczy przejść kilka kroków Targową w kierunku centrum handlowego Plaza i skręcić w prawo. Niestety, ulica ta niczym dziś nie przypomina gwarnej Niemieckiej sprzed I wojny światowej, która wówczas rozwijała się konkurencyjnie do pobliskiej Modrzejowskiej. Funkcjonował tu hotel Niemiecki, w którym powieściowy Lech-Leszka zajada zupę jarzynową. Ciekawostką jest, że na Głowackiego często przebywał Samuel Cygler, będziński malarz i grafik, którego bliski krewny Aaron Cygler prowadził pod jedynką fabrykę płaszczy nieprzemakalnych. Cygler związany był z sosnowieckim ruchem wystawienniczym.

NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

Wracając z Głowackiego na Targową, zatrzymajmy się przed dużą narożną kamienicą pod numerem 18. To właśnie tutaj w 1911 roku urodził się, także wspomniany w książce, wybitny kompozytor i pianista Władysław Szpilman. Stworzył nie tylko znane szlagiery, był też pomysłodawcą Międzynarodowego Festiwalu Piosenki w Sopocie. Sąsiadem Szpilmanów był Jakub Cymberknopf, znany jako Jakub Zim. Ten urodzony w 1920 roku malarz zdołał uciec z transportu do Auschwitz i osiedlił się na stałe w Izraelu. Tam zdobył sławę i uznanie, stając się m.in. autorem wizerunku izraelskiego szekla.

Fot. Dawid Chalimoniuk / Agencja Gazeta

Aby zobaczyć kolejny obiekt, wystarczy wejść w ulicę Teatralną. To tutaj od 114 lat stoi budynek teatru różnie w różnych czasach nazywanego: Polski, Miejski, Zagłębia. Warto przypomnieć, że był to wówczas szósty teatr na ziemiach polskich po Warszawie, Lwowie, Krakowie, Łodzi i Poznaniu.

"Korzeniec" przenosi nas w czasie do Teatru Varietes, który założył Józef Kreczko w swojej teatralnej restauracji. Na przestrzeni dziejów mieściły się tu różne instytucje, m.in. hotel Saski na piętrze, kino Wiktoria, wspomniana już restauracja z Teatrem Varietes, a także sala Trocadero, w której spotykała się śmietanka zagłębiowskiej cyganerii artystycznej.

FOTOPOLSKA.EU

Jeśli pójdziemy Teatralną do końca, czyli do skrzyżowania z Mierosławskiego (dawniej Graniczną), zobaczymy miejsce, gdzie usytuowana była świńska rampa. Handlowano tu trzodą chlewną i bydłem, a nieprzyjemny zapach rozprzestrzeniał się na całą okolicę. Szczególnie przeszkadzał on widzom przedstawień w pobliskim teatrze. Dziś mniej więcej w tym miejscu stoją pawilony handlowe, a w 1986 roku hucznie otwierano Supermarket, pierwszy wielkopowierzchniowy sklep w Polsce.

Stąd niedaleko już do Dworca Południowego wzniesionego w 1887 roku dla Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej, co również zostało odnotowane w powieści, a także do osiedla Naftowa, gdzie do II wojny światowej rozciągała się dzielnica biedy i przestępczości - Abisynia.

Z kolei niedaleko Abisynii odnajdziemy miejsce zwane pruskimi łąkami. Tuż za torami dawnej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, po obu stronach dzisiejszej ulicy Sobieskiego, biegnącej w stronę Szopienic, urządzony był tor hippiczny oraz stajnie policji konnej. To właśnie tutaj rozgrywa się romantyczna scena między Alojzym i Jadwigą, ma także miejsce chłopięca bójka redaktora Monsiorskiego.

Sobieskiego bez problemu dojdziemy do ulicy Piłsudskiego, od zawsze głównego traktu Starego Sosnowca, który zwano wcześniej ulicą Starososnowiecką. Tu pod numerem 46. wznosi się urocza kamieniczka o fantazyjnej bryle, gdzie w 1905 roku Duszyńscy otworzyli Chrześcijańską Fabrykę Pasty do Obuwia, Atramentów i Płynów pod firmą "Gwiazda". Scena z "Korzeńca" przypomina mieszkańcom o tym prężnym handlowo miejscu, leżącym już przecież poza ścisłym centrum.

Ze Starego Sosnowca wchodzimy w aleję Mireckiego, by mniej więcej w połowie jej długości dojść do jednej z najważniejszych sosnowieckich nekropolii. Obiekt składa się z czterech części, z której każda reprezentuje inny obrządek religijny: katolicki, protestancki, prawosławny i żydowski. Spoczywa tu wielu wybitnych sosnowiczan. W części ewangelickiej znajduje się mauzoleum Dietlów, gdzie leży powieściowy "król wełny", czyli Heinrich Dietel.

Fot. Dominik Gajda / Agencja Gazeta

Po zwiedzeniu cmentarza wychodzimy na ulicę Grota-Roweckiego, skąd już łatwo dojdziemy na Żytnią z domem i kafelkiem, od którego rozpoczęliśmy spacer i od którego Zbigniew Białas rozpoczął swoją opowieść.

MATERIAŁY UŚ