Spacer z prof. Zbigniewem Białasem: Przy Żytniej 16 zaczęło się moje nowe życie [ZDJĘCIA]

W dzieciństwie chciałem być geografem, pisarzem albo dziennikarzem. To przede wszystkim wina książek, które czytałem. W klasie maturalnej jednak wygrałem finał wojewódzki olimpiady z języka angielskiego i mogłem iść na studia bez egzaminów, więc już więcej powołania nie szukałem.

Byłem całkiem dobry z angielskiego, bo czułem respekt przed nauczycielką z mojego II LO im. Majakowskiego (dziś im. Malczewskiej) w Zawierciu. Więc początkowo uczyłem się ze strachu. A potem polubiłem ten język. Poza tym w latach 70. język angielski to było coś elitarnego, dawał dostęp do wiedzy, która nie była ogólnodostępna.

Studia na anglistyce rozpocząłem w 1979 r. Wówczas to była ul. Bando. Nikt z nas nie wiedział, kim był patron. Oczywiście sprawdziłem. Okazało się, że działaczem komunistycznym. Jakoś mnie to nie zdziwiło.

Początkowo mieszkałem na kwaterze przy Nowopogońskiej u bardzo leciwej pani. Dała mi do dyspozycji swój pokój stołowy, gdzie co wieczór siedziała ze mną i oglądała telewizję. Powiedzieć, że mi się tam nie podobało, to nic nie powiedzieć. Pamiętam, że w łazience na brzegu wanny moja gospodyni zawsze zostawiała sztuczną szczękę. Każdej nocy biła też pięściami w piecyk gazowy i krzyczała na sąsiadów z góry. Podobno jej przeszkadzali, ale nie bardzo wiedziałem w czym. Po roku przeniosłem się na inną stancję, po dwóch latach zacząłem waletować u kolegów w akademiku. Potem oficjalnie przyznano mi miejsce w pokoju. Wcześniej się nie dało, ponieważ będąc z Poręby, mieszkałem za blisko. Takie były przepisy. A ja byłem zbyt niewinny, żeby przepisy obchodzić.

Jednym z ważniejszych wydarzeń czasu studiów był strajk okupacyjny z grudnia 1981 r. Solidaryzowaliśmy się ze studentami z Wyższej Szkoły Inżynierskiej z Radomia. Nie byłem wcześniej żadnym opozycjonistą, ale nadeszły takie czasy, że po prostu nie dało się stać neutralnie z boku. Były dwie strony i po jednej z nich należało się opowiedzieć. No to się opowiedziałem. A zaraz potem wprowadzono stan wojenny i na kilka miesięcy wyrzucono nas wszystkich z akademików.

Po studiach był rok wojska. Po szkółce we Wrocławiu zaproponowano mi półroczny leśny poligon w Drawsku albo Bliski Wschód. Akurat zmieniał się kontyngent na Wzgórzach Golan i potrzebny był ktoś ze znajomością angielskiego. Wcześniej byłem tylko raz w NRD na obozie harcerskim i raz w Budapeszcie, a marzyłem o dalekich podróżach. Wybrałem więc bez wahania Syrię.

1 października 1986 r. zacząłem pracę na Uniwersytecie Śląskim. Będąc zatrudnionym przy Żytniej 10, przeszedłem wszystkie szczeble kariery: doktorat na uniwersytecie w Toruniu, habilitacja podczas stypendium w Essen i tytuł profesorski w 2007 r. Spędziłem w tym budynku prawie 30 lat. Przy Żytniej 10 wraz z kolegą zajmowaliśmy klitkę przy schodach na parterze. Mówiono, że siedzę tam jak Harry Potter w komórce. Wstyd było kogoś zaprosić.

Tutaj w maju 2005 r. w ciągu jednej chwili zaczęło się moje nowe życie. Zrezygnowałem wprawdzie dość wcześnie z kariery geografa i dziennikarza, ale wciąż chciałem być pisarzem. Tyle że miałem 45 lat i powoli zaczynałem myśleć, że to marzenie pozostanie tylko w sferze niespełnionych uniesień. Pocieszało mnie jeszcze tylko to, że Conrad również zaczynał po czterdziestce.

Przez ćwierć wieku przemierzałem drogę z Żytniej do akademika, a potem hotelu asystenckiego. Ale pewnego dnia w maju 2005 r. drzwi do kamienicy przy ul. Żytniej 16 były otwarte. Zobaczyłem kafelek z podpisem A. Korzeniec i nazwą Sosnowice. Pomyślałem, że musi się za tym coś kryć. Więcej, miałem dowód, że gierkowskie miasto bez historii jednak posiada jakąś historię.

W tym momencie urodziłem się jako pisarz.

Wróciłem do domu, usiadłem do komputera i naszkicowałem pierwsze strony powieści. Od razu też zabiłem bohatera - Alojzego Korzeńca. Jak widać, subtelność to nie jest moja mocna strona.

Nad "Korzeńcem" pracowałem pięć lat, przekopując się przez stosy materiałów źródłowych i publikacji na temat Sosnowca. Innymi słowy, moment epifanii przy kafelku był chwilowy, a późniejszy mozół długi.

Przeprowadzka z Żytniej 10 była jak przesiadka z samochodu do rakiety. Budynek pięknie wygląda i wszyscy go nam zazdrościli, ale nie brakuje mu mankamentów. W mroźne dni w tym wielkim holu, który wygląda jak hala odlotów nowoczesnego lotniska, jest bardzo zimno i nie są w stanie tego zmienić trzy ustawione na dole grzejniki. W czasie budowy zabrakło też chyba pieniędzy na klimatyzację, dlatego latem nie da się wytrzymać w biurze na czwartym piętrze, kiedy słońce świeci w moje wielkie okna.

W 2008 r. ten budynek był dla nas bardzo kliniczny, na początku zupełnie nie miał duszy, ale to naturalne. Budynki obrastają historią wydarzeń, nie da się niczego z góry zadekretować. Jeszcze jedna rzecz: w starym budynku przy Żytniej 10 mieliśmy specyficzne, anglistyczno-romanistyczne getto. Tutaj mamy sąsiedztwo germanistów i slawistów i z wszystkimi trzeba sobie harmonijnie poukładać stosunki. A przecież w powszechnej opinii angliści zadzierają nosa, więc czasami nie jest to łatwe. Jest też trochę prawdy w tym, że jaką filologię się studiuje, takimi cechami się przesiąka. Nie ma w tym nic dziwnego, bo przecież to efekt fascynacji daną kulturą.

Kiedy jestem w tym budynku, zapominam, że jestem pisarzem. Tu jako dyrektor Instytutu Kultur i Literatur Anglojęzycznych Uniwersytetu Śląskiego muszę po prostu jak najsensowniej zarządzać 50 osobami. A naukowcy, jak wiadomo, to indywidualności, które nie dadzą sobą sterować.

Przyznaję jednak, że ta praca daje mi sporo satysfakcji. Nie dlatego, że posiadam jakąś władzę, bo władza dyrektora jest mocno metaforyczna, ale dlatego, że mogę sprawiać, by coś się działo. Tylko w tym semestrze instytut zorganizował trzy naprawdę udane międzynarodowe konferencje, w których uczestniczyło niemal 200 osób z całego świata. Bardzo mi zależy na tym, żeby goście dobrze się u nas czuli, ale tak samo zależy mi na tym, żeby dobrze się czuli nasi studenci.

Tutaj spełniło się jedno z moich największych marzeń. Jako miłośnik opery zawsze zazdrościłem diwom i śpiewakom momentu, w którym ze sceny, w blasku świateł, po udanym spektaklu, kłaniają się zachwyconej publiczności. Ale nie mam głosu, nie mam talentu aktorskiego, zawsze marnie recytowałem wiersze i słabo czytam nuty, więc nie mogłem zostać operową gwiazdą.

Marzenie, by położyć rękę na sercu i pokłonić się publiczności, spełniło się w maju 2012 r. w Teatrze Zagłębia po premierze "Korzeńca". To świetny spektakl, co oczywiście nie jest moją zasługą, ale jako autor wreszcie mogłem wyjść na scenę i pokłonić się wspólnie z aktorami.

Z próbami, które obserwowałem przed premierą, wiąże się parę nieprzespanych nocy. Możliwość oglądania od środka tej chemii między wszystkimi, którzy pracowali nad spektaklem, bardzo mnie ekscytowała. Nieporównywalna z niczym jest też adrenalina, gdy słyszy się ze sceny wymyślone przez siebie słowa. Właśnie z nadmiaru takich emocji nie mogłem w nocy spać.

Podziwiam reżysera Remigiusza Brzyka. Fascynował i czarował od początku do końca. Nie umiem opisać, na czym polegała jego charyzma, ale charyzma to właśnie jest coś, czego się opisać nie da. Tak czy owak, wielcy reżyserzy ją mają. Ja sam wpatrywałem się w Remika jak kobra w fakira, a generalnie jestem dość oporny, jeśli chodzi o fascynowanie się ludźmi. Z prób pamiętam jeszcze wiadro z wodą ustawione między rzędami i pochylonego nad nim reżysera z papierosem. Praca zaczynała się od ustawienia wiadra bodaj między piątym a szóstym rzędem. Wiadomo, że na widowni nie wolno palić, ale Remigiusz musiał palić, kiedy pracował. Gasił papierosy właśnie w tym wiadrze z wodą.

W drodze z pracy na Pogoni do domu na Dańdówce zawsze mnie ta najwyższa wieża inspirowała. Mierzyłem się też przy okazji z jedną z moich obsesji, jaką jest lęk wysokości. Boję się latania samolotem i chodzenia nad przepaściami. Łatwo mi było oddać w powieści uczucia człowieka na wieży, bo na samą myśl czułem mdłości.

Myszkowałem po katedrze. Kiedyś nawet zakradłem się na chór i próbowałem otworzyć drzwi prowadzące na wieżę. Były, niestety, zamknięte. Gdyby było inaczej pewnie i tak nie zdecydowałbym się na wejście na samą górę.

Innym razem wszedłem za ołtarz. Mało kto wie, że tam pod dywanikiem jest pleksiglas, pod którym można oglądać oryginalną posadzkę. To ten sam typ kafelków i dokładnie takie same kolory jak Korzeńcowe. To było jedno z moich większych zdumień.

Jeśli ktoś by mnie wtedy obserwował, w roku 2013, mógłby mnie uznać za wariata. Chodziłem wokół katedry i po katedrze, liczyłem schody, schodki, filary, krużganki i zapisywałem to wszystko w notesiku. Scenę finałową "Pudru i pyłu" pisałem dla czytelnika detektywa, który jeśli wszystko policzy, będzie dokładnie wiedział, w którym miejscu działy się kulminacyjne wydarzenia. Dodam od razu, że moją inspiracją nie był Dan Brown, bo przebrnąłem tylko przez 10 stron jego powieści. Natomiast w dzieciństwie czytałem "Pana Samochodzika" i bawiłem się w podchody, więc gdybym był psychoanalitykiem, to raczej tutaj szukałbym inspiracji.

Po I wojnie światowej rodzina Schönów nie była już w stanie utrzymać pałacu i sprzedała go polskim władzom. Siedziba sądu mieści się tu od lat 30. XX w. Właśnie wtedy rozgrywa się akcja "Talu" (dwie trzecie powieści toczy na się głównej sali rozpraw), poświęconego najgłośniejszej wówczas sprawie - obok Gorgonowej - inżyniera Pawła Grzeszolskiego, nazywanego "trucicielem z Rybnej" i podejrzewanego o otrucie talem żony i dzieci.

Lubię tego typu wnętrza, przyznam jednak, że w trakcie pisania nie wchodziłem do pałacu. Sądząc z zewnętrznego stanu budynku, myślałem, że jest zamknięty, a sąd się stąd wyprowadził. Pisząc, opierałem się na licznych sprawozdaniach dziennikarskich, które opisywały sprawę Grzeszolskiego i przebieg procesu. Oglądałem też zdjęcia z Narodowego Archiwum Cyfrowego, dzięki którym dokładnie wiedziałem, jak sąd wyglądał w latach 30., co leżało na stole w czasie rozprawy, gdzie stał świecznik, gdzie kto siedział i tak dalej.

Muszę przyznać, że to miejsce robi piorunujące wrażenie, a drzewa wyglądają jak baldachim rozpostarty nad macewami.

Wzgórze Zamkowe pojawia się już na pierwszych stronach "Rutki". Znad zamku nadlatują niemieckie samoloty. Ludzie z niedowierzaniem patrzą, co się dzieje. Potem wzgórze zostanie jeszcze raz przywołane, gdy będzie płonąć synagoga wraz z modlącymi się w środku Żydami.

Mam umowę z wydawnictwem, że czwartą powieść muszę złożyć do końca 2018 r., więc książka powinna się ukazać wiosną 2019 r. Albo latem.

Zanim przystąpiłem do pisania "Rutki", wiedziałem, że muszę się trzymać chronologii. "Tal" kończy się tuż przed wybuchem II wojny światowej. Nie wiedziałem jednak przez dłuższy czas, o czym będzie czwarta powieść. Pomysł pojawił się nagle wraz z informacją o wyburzeniu kamienicy, w której mieszkała Rutka Laskier. Wtedy zdecydowałem, że chcę ją jakoś upamiętnić. Pomyślałem, że dom można zburzyć, ale książka oprze się czasowi. I ten temat mnie chwycił. I trzyma. A ja mam tak, że jeśli mnie jakiś temat złapie, to nie jestem w stanie się od niego uwolnić, dopóki nie skończę powieści.

Chciałem jednak wyraźnie podkreślić, że to nie będzie żadna martyrologia, a powieść nie będzie typową relacją o Zagładzie. Oczywiście Rutce przyszło żyć w koszmarnych czasach, ale ja zamierzam pokazać ją jako normalną dziewczynę, która miała swoje dziewczęce, prywatne emocje, mnie więcej takie, jakie dziś mają nastolatki. Rutka nie będzie sentymentalną czy wyidealizowaną postacią.